…“I vdekuri që qesh” është tabloja e jetës shkretëtirë, ku njerëzit nuk ndihmojnë, por braktisin dhe i shtyjnë të tjerët më thellë drejt humnerës së fatkeqësisë, tradhtisë, vrasjes. Në tregimin me këtë titull, gjithçka ngjan e përgatitur për fundin tragjik. Shqipëria në fillimin e ri post diktaturë është e mbushur me njerëz të paskrupuj, që vrapojnë pas parasë, e që jetës nuk i japin asnjë vlerë…
Titulli: I vdekuri që qesh
Tregime
Autore: Armenida Qyqja
Redaktor letrar: Dr. Eris Rusi
Botimi i parë: 2022
Formati : 14x20cm
Përgatiti për botim: Roland Lushi
Shtëpia botuese “ADA”
Adresa: Rr. Mihal Grameno Pall.32 Ap. 7
www. botimetada.com
Cel: 068 22 190 16
Tiranë, nëntor 2022
Shtypur në shtypshkronjën e shtëpisë botuese ADA
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Qyqja, Armenida
I vdekuri që qesh : tregime / Armenida
Qyqja ; red. Eris Rusi. – Tiranë : Ada, 2022
164 f. ; 20 cm.
ISBN 978-9928-362-74-2
1.Letërsia shqipe 2.Tregime dhe novela
821.18 -32
PARATHËNIE
Njëmbëdhjetë tregime, njëmbëdhjetë histori të vogla që rrëfejnë honet e natyrës njerëzve dhe paradokset e jetës në vendin tonë. Me një frymë që të kthen pas në kohë, libri me tregime “I vdekuri që qesh” nga shkrimtarja Armenida Qyqja, sjell një ndërthurje të meditimit me ritmin dhe gjallërinë që karakterizon tregimin e shkurtër. Lexuesit njihen me protagonistë që luftojnë, që përpiqen me çdo kusht t’i japin një domethënie jetës përmes kontaktit që kanë me natyrën, me botën, me njerëzit, me të afërmit, me kujtimet, me ata që nuk janë më. Kemi trajtimin e realitetit shqiptar, të zhgënjimit dhe pamundësisë për t’i kthyer edhe njëherë nga e para gjërat, braktisjen, mërinë, dhimbjen, vdekjen. Koha, ky sfinks i madh që nuk jep asnjëherë përgjigje të qarta, që turbullon dhe trazon jetën e secilit prej nesh, është e plotfuqishme mbi gjithçka që bëjmë ose ndjejmë, ngjan të thotë autorja që në tregimin e parë me titull “Përtej pikës së kthimit”. Kjo gjurmë sa vjen e bëhet më e dukshme edhe në tregimet vijuese. Lexuesi vihet përballë një pasqyre ku mund të shohë refleksin e Shqipërisë në dy kohë, para dhe pas ’90-ës, duke kaluar nga makthi i rrëgjimit diktatorial, tek degradimi kaotik post komunist, eklektizmi i vlerave dhe anarkia e shoqërisë. Çdo tregim zë një vend të veçantë ku duket sikur lexuesi e kupton që gjithçka sa vjen e bëhet më e vështirë. Autorja na sjell personazhe që kanë rrugëtuar gjatë në jetë, me fate të përmbysur, me drama të mëdha që i dorëzohen të panjohurës së madhe, misterit që nuk munden ose nuk duam ta deshifrojnë.
Kritiku italian Antonio Delfini, në një artikull të shkurtër ku reflektonte mbi realitetin dhe artin, të titulluar “Jeta”, pohonte që: “Realiteti gjendet, në pjesën më të madhe të rasteve, brenda absurdit, në atë imagjinatë që është një hap larg të qenit realitet, por që i tillë nuk do të bëhet dot kurrë. Në jetë, tek e fundit, realiteti ekziston dhe nuk ekziston.”
Kjo frymë, ngjan të jetë e kultivuar në tregimet e këtij libri, ku fati i individit mes nesh, përballet me mentalitetin e ngushtë, me rrethanat e pazakonta, me përçmimin e shumicës. Tregimi “Një ëndërr e keqe” sjell dramën e shumë vajzave shqiptare, që përmes lidhjeve që stisen nga familjarë, mund ta gjejnë veten të përqafuar në krahë njerëzish që nuk i kanë njohur dhe nuk i kanë dashur kurrë.
Brenda këtij përjetimi, lexuesit mund të futet në botën e brendshme të personazheve. Eva dhe Maria me jetë sa të largëta po aq të ngjashme, Dorina me brishtësinë e dashurisë së thyer, Ariani që rrëmbehet pas ëndrrës së largimit në eksodin masiv të fillimviteve ’90-të, Rozafa që shkëlqen si një meteor i përkohshëm dhe shuhet nga mbidoza e drogës, Elona që dhunën e mbart në trup dhe në shpirt të pazëshme, e për vete shndërrohet në një qenie të krisur nga fati: këta dhe të gjithë personazhet e tjerë të librit i kërkojnë lexuesit që të reflektojë për diçka më tepër sesa thjesht realiteti. Ajo me të cilën duhet të përballemi, nuk është vetëm rrëmuja e jashtme, por mbi të gjitha stuhia shpirtërore e hijeve që gjallojnë brenda këtyre tregimeve, të shënjuar nga fatkeqësia, dhimbja, malli, kujtimet e padurueshme, lufta, padrejtësia. Bota e rrëfyer nga Armenida ngjan të jetë mekanizmi që vë në lëvizje përfytyrimin e lexuesit. Kemi përshkrimet e një kohe kur kishte komunizëm, kur kishte luftë civile, kur kishte luftë në Kosovë, dhe paralelisht ngjarjet trajtohen me luhatjet e brendshme të personazheve, me dhimbjen dhe pamundësinë e tyre për të klithur “Ndal”. Kjo, deri sa vjen një moment dhe bota nuk sheh së jashtmi por është e brendshme, merr formë nga mendimi i cili nuk kumbon, por përhapët si valë në vetvete.
Pse ky lloj përfytyrimi në këtë libër? Kush është kjo botë e mistershme, ku njerëzit marrin arratinë, ku jeta ngjan e pamjaftueshme, ku bota duket në buzë të absurdit e të vdekurit nuk flenë nën tokë, por ngërdheshen e qeshin të marrë?
“I vdekuri që qesh” është tabloja e jetës shkretëtirë, ku njerëzit nuk ndihmojnë, por braktisin dhe i shtyjnë të tjerët më thellë drejt humnerës së fatkeqësisë, tradhtisë, vrasjes. Në tregimin me këtë titull, gjithçka ngjan e përgatitur për fundin tragjik. Shqipëria në fillimin e ri post diktaturë është e mbushur me njerëz të paskrupuj, që vrapojnë pas parasë, e që jetës nuk i japin asnjë vlerë. Dhe menjëherë pas kësaj bie mbrëmja. Dhimbja zbret ngadalë, me hijet që lartohen mbi tokë. Lexuesi njihet me botën dhe reflektimin e shkrimtares, që herë pas here ngjan të pyesë, në këtë realitet absurd: çfarë vendi zë mirësia në jetën tonë? Për dikë, mirësia mund të një jetë një jehonë e së kaluarës, që nuk dëgjohet më sot në shoqëri. Por në tregimet e përcjella në këtë libër, mirësia është një shteg i huaj, ku njerëzit kanë kaluar të shkelin dhe të ndalen për pak, çdo ditë. Kjo bën që një pjesë e shoqërisë ta humbasë vetveten, të ushqehet me paradokse dhe sjellje apokaliptike, me helmin e përbuzjes dhe zvetënimit që të trullos e të mpak frymën brenda gjoksit.
Tregimi “Braktisja” duket sikur frymon me këtë ritëm: plaga e prostitucionit, drama e mijëra familjeve shqiptare që u fshikulluan nga ky absurd çnjerëzor, i lë shteg të hapur njeriut, të panjohurit, secilit prej nesh, që të bëjë diçka të mirë. Të orvatet të ndryshojë qoftë edhe sadopak. Por protagonistja e tregimit, në vend që të kthehet në një far shprese e mirësie, kur e ka mundësinë që të sinjalizojë familjen e vajzës së rrëmbyer dhe të nxjerrë në trotuaret e Italisë si prostitutë, preferon të bëjë të kundërtën: zgjedh shpërfilljen, injorimin. E kthen kokën nga ana tjetër kur e di mirë çfarë ka parë. Atë letër që i ka dhënë vajza e rrëmbyer nga tutorët, nuk ia dorëzon babait të së gjorës, sepse nuk do të ngatërrohet në të tilla gjëra. Më mirë ta grisë. Ta lerë të zhduket nën ujin me presion të shkarkuesit në tualet, e kështu të marrë frymë e qetë, për vete. Pastaj, me t’u dhënë mundësia, të gjejë shteg e të bëjë pak thashetheme me komshien e saj, në kohën e preferuar të tyre: kohës ne kafes turke:
“U zgjidh tani edhe kjo punë! Do ta groposte te kjo sekretin e saj dhe nuk do të kishte frikë se kallamat anash Lanës do ta pëshpëritnin sekretin kur të frynte erë, si në mitologji, “mbreti ka veshë gomari.” Do të rrufisnin me nge kafen që kishte sjellë që andej, do t’u vinte keq që të dyjave për vajzën, patjetër, do të shanin horrat dhe kohën fatkeqe, qeverinë e korruptuar, burgjet me dyert e hapura dhe në fund do ta mbyllnin me shprehjen e famshme: “Zoti e ndihmoftë të gjorën!”
Kjo shpërfillje e hidhur, a nuk është ndoshta një nga shenjat më të dukshme të degradimit të shoqërisë shqiptare sot? Jemi të pandjeshëm, të huaj e të largët ndaj fatkeqësive të tjetrit, për sa kohë për vete nuk jemi fatkeqë. Ajo që ndodh pak më larg nesh nuk është puna jonë. Fyerja, vjedhja, vrasja e tjetrit nuk është çështje që na takon. Më mirë të mos ngatërrohemi, ta kthejmë tragjiken në thashethem e kështu të shtyjmë pasditen e vonë.
Duke kaluar në një tjetër linjë rrëfimi, tregimi “Burrat qajnë, Drin”, i jep lexuesit tragjedinë e luftës në Kosovë, i bën të zëshme emrat, dëshmitë, vuajtjet dhe torturat çnjerëzore të mijëra të pafajshmëve, tanimë të pazëshëm, nën tokë. Me një dhimbje që shtyhet deri në lirizëm, duket sikur autorja dëshmon dhe përfshihet edhe vetë në lëngimin e zemrës që s’njeh ngushëllim.
“Forcat serbe kishin hyrë me mësymje në fshat, të armatosur duke u shpërndarë grupe-grupe, duke shkelmuar portat e shtënë me breshëri. Gjyshi ishte ndodhur në oborr, kishte dëgjuar të shtënat dhe hapat që vinin drejt shtëpisë dhe i kishte thirrur: “Në bodrum shpejt” teksa mundohej të futej brenda, por ishte vonë. Gjyshja ishte në dritaren që binte në të djathtë të verandës me duart mbi faqe e tmerruar. Ai kishte vrapuar dhe ishte futur brenda në dhomën e madhe të pritjes, kishte mbyllur derën pas vetes dhe ishte strukur pranë së ëmës dhe motrës që mundoheshin të fshiheshin. Një shkelm i fortë tronditi derën nga kasa dhe automatiku u shkreh pa mëshirë. “Mam’”-kishte thirrur ai. Heshtje dhe më pas një rënkim që erdhi nga motra. I tmerruar i prekte të dyja me duar dhe qante nga plaga që kullonte gjak dhe nga frika e humbjes së tyre. “Mam!”
Ajo çka përjeton Drini, është një gjurmë e historisë tragjike që do të lexohet gjithmonë mbi tokën e vendit tonë. Dhe shkrimtarja Armenida Qyqja sjell me ndjeshmërinë e saj, nevojën që të kujtojmë; ta kthejmë kokën pas dhe të ndjehemi pjesë e asaj vuajtje të madhe, që ka qenë dhe mbetet vuajtja e kombit tonë. Në mbyllje, mbetet të themi që libri “I vdekuri që qesh” është një “mozaik i dhimbjes”, në sfumaturat më tragjike të saj. Por nëse vështrimi në sy është dobësuar dhe kemi nevojë për syze të shohim përtej, sytë e shpirtit kanë ngelur të njëjtë, i njëjtë dhe padurimi, dëshira për të kuptuar, për t’i dalë në fund një rruge të papërsëritshme, që është vetë jeta jonë.
Dr. Eris Rusi
Klubi i shkrimtarëve “Bota e Re”
Korçë
