Në këtë ditë feste një tjetër botim i shtëpisë botuese”ADA

Titulli: POSTMORTEM
Autore: SUZANA MALAJ
Redaktore: SUZANA MALAJ

Struktura grafike realizuar: Grafika “ADA”

©Të gjitha të drejtat i përkasin autores
ISBN: ISBN 978-9928-296-86-3

Botimi i parë, 2020

Përgatiti për botim: Roland Lushi
Formati : 14x20cm

Shtëpia botuese “ADA”
Adresa: Rr. Mihal Grameno Pall.32 Ap.7
Cel: 068 22 190 16
Tiranë, shkurt 2020
Shtypur në shtypshkronjën e shtëpisë botuese “ADA”

Të gjithë librat e botuar te shtëpia botuese”ADA” gjenden në Bibliotekën Kombëtare Tiranë
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Malaj, Suzana
Postmortem : poezi / Suzana Malaj.
– Tiranë : Ada, 2020
252 f. ; 2- cm.
ISBN 978-9928-296-86-3
1.Letërsia shqipe 2.Poezia
821.18 -1

TEMA: PARADOKSI DHE ABSURDI NË LIRIKËN
E SUZANA MALAJ-T

Në asgjënë tonë njerëzore, kërkojmë të dimë kush jemi, nga vijmë, dhe qenia e materies tonë prej gjaku dhe mishi, na bën të ecim shpejtuar, për të shkruar atje ku duam, të kujdesshëm në kërkim të “lumturisë”, duke kërkuar pak dritë brenda vetes, të dritërojmë “vullnetet e ndryshkura” të shpirtrave të lodhur, për të marrë atë që na takon nga jeta: thjesht ekzistenca jonë!
Të kërkosh pak “dritë” në thërrimet atomike të përmasës jetësore, përmes vargjeve të poetes Suzana Malaj, në librin, “Posmortum”, duhet të përmbysësh, universin (jo atë natyral), por atë poetik. Në fillimfundin e porosisë posturne, fillimfundi apo fillimfillimi është si “Kronika e një vdekje të paralajmëruar” të Markezit, se në jetën tonë kemi tre akte: lindja, martesa (ose maturimi burrërimi), vdekja; ky është akti i fundit i postmortit tim, akti i tretë/zakoni i vjetër i të numëruarit deri në tre, f.181, në poezinë (“Postmortem (akti final”), ku “vdekja” është metaforë letrare, por edhe akti i fundit i jetës. Gjithçka dëshiroj është ai zë!/Gjithçka kam është ai zë!/E ndiej lindjen!/E ndiej çlirimin!/E ndiej prej frikës edhe braktisjen…/Sa ironi!, f. 181-182, (po aty), paradoksi i botës e “zhvesh” procesin jetësor njerëzor nga të gjitha ngjyrat dhe nuancat, se çlirimi nga vetëdija, nga dija jonë (dimë më shumë ose me pak sesa duhet), për njohjen, ose përtej teorisë së të qenit, përtej “njohja e të qenit”e (Kantit) sepse “mendja njerëzore ka një fat të çuditshëm në një lloj të njohjes së saj:megjithëkëtë, nuk mund t’i zgjidhë, ngase këto çështje kapërcejnë çdo fuqi të mendjes njerëzore”, sipas Talesit, thelbi i botës është uji, poezia “Paradoks”: në këtë çast deklaroj paradoksin/në pikën ku shënohet gjysma e rrugës/në një proces kafke që filloi me një kafkë/ngrij e gjitha si shigjet’ e Zenonit/Bota nuk më pret dhe e pres, f.33, paradoksi del hapur, e deklaruar se çdo gjë: jeta, njeriu, fjala, vdekja, gjallmimi është vetëm: paradoks!

përnjohja e parë; (topika e shpirtit në kumtim mitologjiko-hapsinor) me poezitë:”
“Unë jam njeriu”, “Satelit i harruar”, “Muzg gjetherënës”, “Gllënka e fundi”, “Hukatje”. “Grimca e bërthamës qiellore” etj., Poetja Malaj, ka shpalosur një univers të madh poetik, të ngjizur që nga Tartari dhe Hadi e deri tek Drita Superiore e Shpirtit të Universit të Zotit.
Ajo nuk ka një bosht, (tipike e lirikave te natyrës dhe dashurisë), por një shkallëzim ngjitës dhe zbritës marramendës. Ajo nuk shkapetet honeve të mugëta të poezisë, por “ndyrësinë” e kotësisë, absurdit, fallcitetit, dyfyrësisë, ligësisë, mirësisë, xhelozisë, dashurisë dhe urrejtes, e “mjel”, “vjel”, “shtrydh” në punishten e fermentimit të vargimit të lirë (topikë e modernitetit). Ajo është shkundullinë e “fuqishme” që nuk mediton në “lëngata” shpirti të dehur, nga (pa)dashuria e të (pa)përmbushur, apo në “porte” te qeta lirikash baritore dhe elegjish të “ëmbla” nanuritëse dashurore. Ajo pyet: a ka shpirti Tartar?, se Tartari i Hadit të mëkateve tona, është një “lagunë” ujëqelbur plot zhaba të qullëta dhe të mjellmëta, saqë asnjë kungim Hyjnor nuk na shpëton;tartarit tim – erdhi vetë Hadi,/aty ta zgjeronte mbretërinë/e bëra kryqin duke harruar të rrëfehem,/sikur të isha ftuar për kungim./Kam vdekur,pra,në tartarin tim/për një grimë a një muzg gjetherënës, f.13, në poezinë (“Muzg gjetherënës”), sepse ne duam një muz, jo muzgje te përhirta vetmitare, por muzgje të ngrohta me aroma qirinjsh, që shpirtrat të ngrohen në “zjarre” dashurore. Nga muzgu gjetherënës deri tek muzgu i historisë, e turbulluar nuk po di kush është Juda/që po pi në Darkën e Fundit/tek frymojmë botës së judejve/me shijen e hidhur të të humburit, f.14, tek (“Gllënka e fundi”,) më vjen para sysh tabloja e pikturës “Darka e fundit” e Da Vinçit, me futurizmin e tij biblik, për miqësinë dhe tradhëtinë, për pabesinë dhe besimin, për dashurinë dhe urretjen. Më pas bota, pati më shumë Juda dhe më pak Mesi-a. Në vargjet : majës së Olimpit – ku dua të jem Hermes…/a Majës së Tomorrit – ku dua të kem shpresë…/Nuk po i shoh skeptrat e tyre/që shkëlqejnë kohës, f.26., (“Satelit i harruar”), një kombinim mes Olimpit-Zeus , ku Hermesi harkëtari hyjnor ruan tempujt e lartësive së Zotave, duke kapërcyer mbi Tomorin-Dodona (Dodona tempulli pellazgjiko-Ilir nga kanë origjinën heronjë homerikë), rrafshimi i miteve dhe simboleve epike të lashtësisë, është përvoja njerëzore humane e bashkëjetesës. Jo, rrallëherë, besimi tek paganizmi , si shenjë e njerëzimit të paqytetëruar, “përbaltet”, por si “ushqyes” i embrionit të ekzistencës tonë shpirtërore: thjesht, është origjina e kulteve të paganizmit të lirë shpirtëror!
Ne të gjithë supozojmë, se çfarë ne dimë, nëse ekzistojmë, apo jo. Objekti i njohjes, është e përjetshëm, sepse gjërat që janë të domosdoshme në kuptimin e pacilësuar janë të gjitha të përjetshme; dhe gjërat që janë të përpjetshme, janë të pagjenerueshme dhe të pavdekshme, si është Zoti. Kur Sokrati deklaroj: Unë di një gjë, që nuk di asgjë!, asgjëja e sokratike, u “përmbys” nga Dekarti: mendoj, pra jam!, nga çdo gjë, edhe Qenia jonë Shpirtërore, ekziston ngaqë ne mendojnë, jam Zoti!/Jam Zoti që e bëra Zot në mendjen time/e kur vetëdijen e sjell tek mendimi/Jam egoja ime/Unë jam momenti !/Monumenti i vetëdijes sime, f.32., në poezinë (“Unë jam njeriu”), Zoti na dha vetëdijen, mendjen, ndërgjegjen, për të njohur të vërtetën, vetveten, gënjeshtrën. Kumti hapsinor, tani ka nje pralelizëm mes grimcave atomike të Diellit dhe Biblës, (njohja e të gjitha njohjeve), si një lilotë mes Diellit dhe Zotit, Bibla dhe Njohja, karasimisht janë prejardhja nga (“Gjeneza” (Bibla). Vargjet; kush është Bibla truri apo zemra/kur njëra s’më sheh e tjetra më lodh?!/Kush është grimca e bërthamës qiellore/nyjëza e fundit dhe e fillimit, f.43 (“Grimca e bërthamës qiellore”), kreshpërojnë me poetin hermeti Italian, Montale, “e pranoj kohën që më ka rënë për hise, nuk do të doja një tjetër, sepse sot, siç kurrëndonjëherë më parë, nuk mund të besohet në një vazhdimësi absolute kohore”, fundja vazhdimësia absolute “hukat” tek poezia:(“Hukatje”) hukat si rënie, si ngjitje/fryma më merr si valë e si grimcë/kur të më qani do të jem zgjuar/me sytë e Evës ngarkuar mbi shpinë…/(Vdekja është pjesë e aktit të njohjes), f.34., akti i njohjes (molla) e çoi njerëzimin në mëkat. Eva, Nëna e Nënave, Eva njohja e mallkuar dhe mëktare. Hukatja, një metaforë e gjetur, në kënvështrimin e të imtave, si një ndjesi “e njohjes”, jo si rënie, por si qëndresë , kundër akullsimit, të mosbindjes ndaj “ndalesës” Hyjnore!

përnjohja e dytë: (topika e (ri)njohjes së (pa)dashurisë trupore ) mëpërtej Kultit të
Siperiores së Epërme, me një numër shumë të madh poezish, por që tematika Shpirti-Erternitet-Qiellorja-Hyjnorja janë kuartetit i dikotomisë Trup-Shpirt, në poezitë: “Më beso”,“Vetëpërmbushja e shpirtit”, “Me atomet e dheut”, “Jam bërë si Sizifi”, “Frymë e pasosur”, “Mes-shpirti”, “Amzat e memories”, “E le të bëhet”, “Emigrimi i shpirtit”,“Iluzion”, “Si arakna” , “Brenda karantinës”, “Një reptile primitiv”, “Harroj erërsirën”, ”Intuitë”, “Njohja”, “Egoizëm” etj. Kryefjala e Suzanës, është SHPIRTI, madje emri shpirti , (lakohet në rasën gjinore [shpirti/e shpirtit/i shpirtit]), si himn për të pasosurën frymë-spiritus (shpirt) tek poezitë: “Vetëpërmbushja e shpirtit”, “Mes-shpirti”, “Emigrimi i shpirtit”, emigrimi i shpirtit/m’u bë fakt/që pasoi idenë e arratisjes nga format/pa pasur një shkak…/A ndoshta /se më pak qiellor është shkaku, f.76., “arratisja” është vdekja (çdo gjë vdekatare), sepse çdo formë trupore, e çdo gjallesë ka shpirt, vetëm sendet janë të pashpirtra, por edhe ato “lakmitare” të esencës Hyjnore të Zotit, por nuk janë Vdekatare Njerzore, (trupi është burgu i shpirtit). Këtë farë-thelb të fuqisë tonë; më merr!/Më ngjit!/Më shih!/Kur e bardhë është nata e i thellë agimi,f. 36., (“Më beso”), me përsëritjen e pjesësëz dhe trajtës së shkurtër [-më], me “ngjyrim” foljor, shton emocionin; të mund t’i ndiejë e të mund t’i prekë/të mund të shqiptohet si fjala e zhveshur/të mund të dëgjohet nga zemra në kokë/të mund të shihet me sytë e përndezur!f.39, (“Frymë e pasosur”), me figurat tingullore: aliteracion, [Të mund t’i ndiejë e të mund t’i prekë], asonanca., [të mund t’i ndiejë e të mund], konsonanca,[të mund/të mund/të mund/të mund]. Fjalia të mund të shihet me sytë e përndezur, një metaforë që ka forcën e një tropi sinekdode dhe metonimie. Me përshkallëzim ngjitës në formë vertikaliteti tek Kulla e Qiellit; mes-shpirtit si në Kullën e Qelqtë/robëruar si Danaja, Perseu/nga pikëza e vogël e lotit/po dehem nga pak si Egjeu…f. 52., në poezinë (“Mes-shpirti”), frymëzimi poetik , vjen nga shpirti “jo robërimi” por një “paqtim” fjalësh të kaçurrelta, që duken të hallakatura dhe të shkapërdredhura si theqafje në tejqyrën e pasqyrës së thellë shpirtërore. Ajo është Danaja e Perseut kur, tejposhtë janë valët/nga Veriu drejt Jugut/ku anija Lemba e ankoruar në breg pret zogun e rënë me krahë të këputur./Në Kepin e Rodonit brenda kokës sime, poezia (“Anzat e memorjes”), f.51., përshkallëzim shumë zbritës gati si lilotë, deri tek brigjet e lumtit Lemba (lum nëntokësor), që duket si Kepi i Rodonit. Individualizmi vetanak i Suzanës, është si një varg hesian, vetëm për mua, të vetmuarit/shkëlqejnë yjet e pa numër netëve, (Herman Hese).
Njeriu mund të ikë nga kotësia, absurdi, por KURRË nga vetja. Duke përditësuar, brenda errësirës tonë revolta e pashpresës, duket si një mënyrë të jetuarit në të ardhmen, por shpresa të çon në ugaret e të nesërmes, “një njeri i pashpresë dhe i ndërgjegjshëm për ketë gjë, nuk i përket më së ardhmes”, thotë Kamy, sepse vargjet: ja këtu-më rrëshqet lumturia/si të ishte e bërë prej ngjale/dhe është pikërisht Sartri e Kamyja,që lumturinë ma bëjnë copë prej marmalate…f.139., (“Jam bërë si Sizifi”), kur “mëkati” i Sizifit është mosbindja dhe mosnjohja e të vërtetave, ku njeriu është viktimë e tyre, kur i njeh nuk shkëputet prej tyre, duke paguar një haraç dhe lidhet me shumë me absurdin, duke mos u shkëputur nga “universi” i tij paradoksal, sepse absurdi, i cili është gjendja metafizike e njeriut të ndërgjegjshëm, nuk të çon te Zoti. Neverinë tonë e “vjellim” kur ; alegorisë/i fola Karontit si mik/se ende kam shumë për të humbur/e sytë si zjarri që del nga thëngjijtë/i fiku në ujërat e lumit./Paradoksit të lugës së argjendtë e të zbrazët/që më bënte të ngopur/.shtova hiperbolën, f. 72.,(“Pak nga pak”), vetë poetja ka numëruar: hipërbolën, absurdin, alegorinë, paradoksin, zbratësinë, në “mbretërinë” e Karontit, nuk ka përherë të vdekur, por edhe të gjallë-(gjysmë)vdekur që “udhëtojnë”, as era si rreh e as shiu s’i tremb./por kalon Karonti, rëndë-rëndë, (Nikola Tommaseu), drejt frikës: të jetosh do të thotë të jetosh absurdin!
Energjitë e errëta, nga puthjet e vdekjes, nuk janë kuentenca në Arakën e poetes, nuk janë “kore” brekosash të Aristofanit, qëkur Barka e Noas, (krijoj një botë të re, apo njeri të ri), në poezinë (“Brenda karantinës”), është intuita që çon tek (“Arsyeja e kulluar”) e Kantit, të njëjtësojmë të dukshmen dhe të pabesueshmen, në kërkim të dritës së Doigjenit, egoizmi është e vetmja gjë që na vret, lumturinë, qenien, qëllimin, arsyen, dëshirat, ëndërrat, dashuritë, marrëdhënien, sinqeritetin, kohën, brezat, të shkuarën, të ardhmen, zogjtë, natyrën vetë ekzistencën tonë, deri tek pyetja fatale: pash Zotin kush e lindi rrenën/që i falet çdo hënëzimi?! A thua vetë ligësia jonë njerëzore…??!!!

përnjohja e tretë: (metaforë e (pa)ndëprerë femërore) një përpjekje për një radhitje
sërishmi apokaliptike, në bazë të “frymës” së shpresëshpëtimit , të poezive me “fytyrë” femërore. Cikli i poezive, “Dhefryme dhe frymëdhe” , “Të paktën vetëm sonte” , “Sikur të mundja”, “Lot gruaje”, “Unë gruaja”, “Fantazma e Kasandrës” , “Në ishullin e Circes”, “Sy grash”, “Ai burri”, “Feminizmi” etj. Vetë elementi femër, (jashtë analogjisë me fenizmin, si lëvizje apo teori), nuk “shkoq” kokrrat e pjekura mirë të mungesave dëshirore, por “mbledh” frutet e pjekura plot musht të vjeshtës; ku luhej tragjedia e Antigonës/ritet mortore ia bëra vetes/me të zjarrtat fjalime nën dritën e dobët, f. 48., (“Dhefrymë dhe frymëdhe”), një lojë me titullin, si fjala [dhèshkronjë], e Kristoforidhit, një togfjalësh si kryetitull me asonacë dhe konsonacë, “të pavetëdijshme”, si Antigona në skenë e tragjedisë eskiljane. Antigona-kodethyer dhe Medea-nënëvrasëse, një “deux machina” moderne. Në poezinë; (“Sikur të mundja”), vargjet: por,sot, gjymtyrëve të tua/pashë hijen time/e kam mbetur pa hije/ ndaj gjalloj si Zanë/pa trajtë njeriu,/pa dobësi njeriu,/pa të Jungut-hije,/…pa shije! f.61., hijezana është bukuria e femrës që nuk duhet të “ndotet”, Zanë+bardhësi= pastëri. Ajo është e patrajtë se femrat janë trajta frymore , që japim jetëfrymën , por marrim pak dashuri dhe respekt. Jungu, në vazhdën e “ëndërrës seksuale të Frojdit”, për të pavetëdijshmen kolektive, ndaj femrës, jo si “thes me bajt”, (Kanuni), por si : fara e jetëdhënënies. Ajo është mbartësja e Farës së Jetës, lidhësja e Pemës së Tambit + Pemës së Gjakut = Pema e Jetës, totalisht kundër feminizmit të “sëmurë”, unin tim/ma kufizojnë me lirinë si shprehje gjinore/duke ma burgosur lirinë!/Më dhemb uni im!/Më dhemb liria ime! (“Feminizmi”), kur akoma sundon botën maskiliteti pas shumë shekujve të harruara nga matriarkati i epokës së Homo-Sapiens-it. Vargjet: ai-Burri i “Mendjes racionale”/siç e ka quajtur Akuini/s’po e gjen arsyen e kulluar që njeriun përmend nga deliri…/Ai-“Sulltani” me gruan,/ndihmësen e tij të papërsosur, f.146., tek poezia . (“Ai burri”) burrat thjeshtë janë spermëdhehës, por rolin atëror e “luajnë” si pjesë e orkestrës të drejtuar nga gratë, sepse vetë janë të papërgjegjshëm në marrëdhënie përgjegjësie si prindër, madje “ikin” nga problemet familjare, me veset e tyre bajate, kur (Dorothy Parker) në poezinë (“Psallm për orët e vona”), shkruan: “disa burra, disa burra/Nuk mund t’ia dalin një /Pijetoreje”. Poezia (“Unë gruaja”), unë gruaja ose “Porta e Djallit”/…siç më ka quajtur Tertuliani/nuk e pranoj që shkatërrova një burrë/si Eva-Adamin…f.110., është “aktakuza” që shekujt na bënë ne femrave: burrëshaktërruese!Mirë që nuk na akuzojnë si: burrangrënëse, se nuk jemi vampire!
Vargjet, eh,Circe,erdha prapë në ishullin tend/i gdhendur në mite me emrin Eea/erdha të kërkoj shokët e mi/të kujtohet… i ktheve në derra…f.121, (“Në ishullin e circes”), duhet të jemi një Circe, Gorgonë, Safo, një znj. Makbeth , Kasandra që u flijua: pashë hijen e Kasandrës/që u shfaq e shkoi si fantazmë,/gojën e kish’ qepur me fill liri përtej realitetit ku zbritet për në Had./E bërë natë…f.119. (“Fantazma e Kasandrës”), për të thënë parafatin e saj “falltar” të ardhmërisë, u dënua në Had. Por, shpirti femër përtej poetes ka lirikën e butë si bukëvala, si valëzimet mëngjesore të detit, si grunajat e derdhura, si puhizat e buta të pranverave, kur (“Diell i mbrendshëm”) ; të mund të gugasja me të/me gjuhët e flakës/në qindra shpërthime hareje/të dala prej vatrës.f. 92,krahasimi i femrës me Diellin, metafora dhe metonia, derdhur në harenë e çdo vatre familjare që përçon femra-nënë. Më në fund poetja ka zbritur në truallin e saj gjenetik: ata të femrës së brishtë, ajo vizatoj horizontalitetin. Ajo është e brishtë, delikate, e ndjeshme, prekëse, dhembëse, vuajtëse, kur lotët e saj nuk janë “dobësi të seksit tjetër”, por qëndresë, besim, vullnet, sakrificë, karakter, se burrat nuk qajnë!/A ndoshta dhe qajnë…/rrallë…aq rrallë…/sa nuk përfshihen në asnjë sondazh…madje ata urrejnë kur qajnë gratë!f. 134.,(“Sy grash”), “dobësia” është mëshirë nëne, amësie, për të fshehur misterin që femrat sa janë të buta, me buzëqeshje thekëse; dikur, buzëqeshjet e tua:/befasuese, djallëzore, buzëqeshje festive,/triste ndonjëherë imcake, por prapë buzëqeshje (“Buzëqeshjet”), (Evgenij Evtusenko), që aq janë edhe të “rrezikshme”. Ndoshta kjo thënie përligj çdo “doktinë feministe”: “Feminist është kushdo që njeh dhe vlerëson barazinë dhe vlerat si të femrave dhe të meshkujve” , shkruan; (Gloria Steinem, feministe, gazetare, aktiviste politike dhe sociale).

përnjohja e katërt; (sentecat e kohëve, tokës, stinëve ) poezia (“Gjarpri i zi”),
Oh…tmerr!!!-Nuk është gjarpri Ilir/nuk është as gjarpri i Bunës,/nuk është gjarpri i fisit…jo/nuk është as gjarpri i kultit!!!/E nuk paska asnjë plak të mencur,/që gjarprin ta djegë,ta shkrumbojë/si dikur në legjendën e vjetër, f.19., miti htonik i Gjaprit, si totem tek Iliro-Dardanët, (sipas gojëdhenës Teuta Ilire e dashuruar me gjarpin) nga miti i Kadmit dhe Armonitës. Kulti i gjarprit ka qenë i pranishëm në të gjitha trevat shqiptare, diku fatsjellës, diku rojtar shtëpie (bollat e shtëpisë), madje simbolika e gjarprit si shërues (në disa vise të Maqedonisë tek popullata shqiptare ekziston edhe sot, duke e futur gjarprin në rrobat e gruas sterile), apo si tatu , të cituar edhe nga (Aleksandër Stipçeviç), në librin: (“Ilirët, historia, jeta, kultura, simbolet e kultit”). Poezia, (“Qepallat për syrin e tretë”) përtej ose më pas kur sytë m’u verbuan/syrin e pazakontë e gjej me një lupë/m’u duk se rrufeja u shkarkua tek balli/e se di akoma c’u bë me dy sytë, f.38., thjerrëzat e dritëhijes lidhen me përceptimin e dritës nga syri. Dritëerrësira, sinonimet e jetëvdekjes, bardhë-e zi-ngjyra, larmëria e jetës njerëzore. Syri sheh çdo send dhe percepton çdo formë, njësi, ndjesi, shije, kuptim, trajtë, domethënie, ku orgazmi ynë qarkullon lëngjet e jetë si proses psiko-motor dhe forca biometrike dhe biologjike jetojnë, përpunojnë shijen e jetës; e thartë/ e ëmbël , e hidhur / e kripur, dëshirat /epshin, etj. Vargjet; helmimit/Ngatërrimit/ Ndotjes.Revolucionit të prekjes së këmbës, f.57. (“Shpirti i tokës”), shkatërimi i planetit, që ka prishur ekuilibrat e ekzistencave dhe disnivelet gjeologjike të tokës në shekuj. A ka himn, më të bukur sesa për pëllumbat?! U nisa për atje ku fluturonin pëllumbat/në gugatje pëllumbash se u ndjeva pëllumb/Jo – jo – jo nuk isha si korbi/po gugatje pëllumbi nga fillimi në fund…f.58.,(“Shpirti i pëllumbave”), që jo më kot quhen postierë, apo pëllumbat e paqes. Krahasimi Pëllumb-Korbi biblik, i Poe-s, i Camaj-t, është vetëm një “sinopsë” letrare, me origjinë biblike (korbi nuk u kthye kur gjeti tokën pas Përmbytjes së Madhe, pëllumbi solli dhè të njomë). Vargjet pasuese: me lëndime gjarpëruese/nga forca e përplasjes/kur u derdha si shirat/e vjeshtës së pasme…Jam ende vjeshtë, f.28 (“Autumnus ( vjeshtë)”), stinët në rrethin ciklik të kohës përngjasmojnë me vjeshtën jo vjeshta “si moshë” por stina në poezinë e (Uollt Uitman-it), ka hyrë vjeshta; Pemët kanë marrë një ngjyrë të mushkërryer,/të verdhë në të kuqërremtë, prej flladit të lehtë,/po piqen mollët në qipishte, vilet e rrushit varen në pjergulla, apo pjergulla e vjeshtës tek (Nazim hikmet), në mëngjesin e vjeshtës në vresht/bëhet përsëritja e hardhive/në rrënjë,/e bistakëve në hardhi/dhe e dritës në kokrra , rrushi si lëngu vjeshtëror i verës dhe rakisë, simbolizon bollëkun. Fenomenet jetësore, që cënojnë “paqen” e natyrës; sot…mallkimi i pare/nuk është mallkimi i Zotit për njeriun/as mallkimi i Adamit për Kainin,/as vdekja e toka me gjemba,/as loti e djegia nga dhimbja,/as pafuqia dhe as verbëria,/ as varfëria dhe zia…f.127., (“Revoltë”), vdekjet , vrasjet, armët, terrorizmi, sëmudjet, drogërat, AIDS, aborte, tërmetet, tsunamet, luftërat, fatkeqësitë janë revolta njerëzore pasbiblike, që pasdekjes së Kainit. Por, revolta shkon më përtej: deri në palcën dhe genet e gjakut, fisit, etnisë dhe kombit, tamblit dhe gjakut: sot nuk i këndohet Lisit të Qumështit,/por qumështit të prishur/Sot nuk i këndohet Lisit të Gjakut, (po aty, f.128). Mëkatet njerëzore, si për një mëkat./Më në fund, turpin,/Ankthin/Na mbledh në kompani të çuditshme, (“Uomo solo”) e (Edward Hopper), në paradigmën njerëzore, ku njerzit ndërrojnë vetëm trajtën, sepse njeriu mbetet i njëjti:

Të shkatërruar…
rënduar e ndriçuar nga hapat
njeriu ka mbetur një paradigëm
që herë pas here ndërron veç trajtat…
(“Paradigmë njerzore”)
Si përfundim: përsosja e shprehjes artistike, ngjyrimet stiliste, shpalimi i simbolikave, e ngre poezinë deri në tribunën e më lartë të artit poetik. Avangarda e Suzana Malajt, mes absurdit dhe modernes, tipizon “skalitjen” e një vizioni të thellësisë spirituale deri ne caqet e groteskut të marëzisë kolektive. Skalitja e vargut, “ngjyrosja” artistike, që lidh mitin me hyjnitë, shpalos vlerën krijuese, si tipar të përsonalitetit vetanak , tejkalon përmasat e hapësirave , kohën letrare, tejkalon edhe “horizontin e pritjes”.

Emrie Krosi