Këtë libër ia kushtoj bashkëshortit tim me rastin e pesëdhjetë vjetorit të njohjes.
Me respekt të pafundmë.
Me dashuri.
Titulli: Puthmë fort
Autore: Mimoza PULAJ
Korrektor: Çelik Petriti
Vizatimi në kopertinë: Mimoza Pulaj
Botimi i parë, 2020
ISBN: 978-9928-269-22-5
Përgatiti për botim: Roland Lushi
Formati : 14x20cm
Të gjitha të drejtat i takojnë autores
Shtëpia botuese “ADA”
Adresa: Rr. Mihal Grameno Pall.32 Ap. 7
www. botimetada.com
Cel: 068 22 190 16
Tiranë, korrik 2020
PARATHËNIE
Poetët (natyisht e kam fjalën tek poetët e vërtetë dhe jo te pseudopoetët) janë të shumëllojshëm si bimët dhe si yjet, ndonëse secili në veçanësinë e vet është i papërsëritshëm.
Ka poetët që i ngjisin dalngadalë shkallët e artit nga një vëllim tek tjetri.
Ka të tjerë që shpërthejnë me origjinalitetin e vet që në vëllimin e parë me të cilin edhe shteron frymëzimi i tyre i gjallë, ndërsa në vëllimet që pasojnë, artisti, zanatçiu zë vendin e poetit.
Ka edhe poetë që e përtërijnë vetveten në çdo vëllim si lumenjtë dhe si deti.
Mimoza Pulaj u takon poetëve të fundit. Vëllimi i Mimozës që po u paraqesim tani lexuesve ndryshon mjaft nga vëllimet paraardhëse , është më i gjerë në problematikën e vet dhe njëkohësisht më konçiz, një zhvillim ky disi kontradiktor, po që mund të krahasohet me zhvillimin e një peme e cila shtrin degët dhe fundos më thellë rrënjët e veta.
Poetesha vazhdon të jetë e errët në poetikën e saj, po është fjala për një errësi të ndritshme, e ngjashme me errësinë e një nate me hënë.
Është një errësi në të cilën lexuesi zhytet ngadalë, i tërhequr nga magjia e fjalës.
Po kritikut i takon detyra e vështirë për të shpjeguar, për të deshifruar kodin poetik të autores.
Dora d’Istria, gati dy shekuj më parë në veprën e vet “Shkrimtarët arbëreshë të Italisë së Jugut” flet për një errësi karakteristike për shpirtin shqiptar në letërsi. Në pohimin e saj ndihet intuita e një kritikeje të vërtetë.
Kjo “errësi” në dukje, treguese e thellësisë, u shfaq te poeti i shquar De Rada.
Po paradoksalisht do të kalonte një kohë e gjatë para se një veçori e tillë të shfaqej dhe të përhapej në letërsinë shqiptare. Shfaqja e “errësisë” si parim krijues për herë të parë do të afirmohej nga drejtimi letrar i hermetizmit në Itali.
Ajo do të shfaqej në letërsinë shqiptare, së pari në mënyrë klandestine përmes veprës së Fatos Arapit që sfidonte kështu rregullat strikte të realizmit socialist në diktaturë që reklamonin një “qartësi”, gjoja të lidhur me karakterin popullor të letërsisë.
Në vitet 90-të hermetizmi në letërsinë shqiptare do të merrte fytyrën e mjaft poetëve të rinj, të avangardës së tretë, pas atyre të viteve 30-të dhe 60-të.
Në vitet dymijë ishte shndërruar tashmë në një prirje të qëndrueshme tok me pas-hermetizmin.
Mimoza Pulaj renditet midis autorëve bashkëkohorë të kësaj prirjeje që tek disa shfaqet si modë dhe jo rrallë fsheh një boshllëk të brendshëm frymëzimi dhe talenti si dikur retorika buçitëse e poetëve të viteve 50-të në Shqipëri.
Po tek disa poetë (poetë të mirëfilltë) errësia është komponente e qëndrueshme e botës poetike individuale të tyre. Ky është rasti i Mimozës. Mimoza erdhi tek poezia, duke kaluar përmes shtegut të matematikës, (mësuese e së cilës ishte) që, me logjikën e vet racionale dhe saktësinë e jashtëzakonshme të saj, duket si e kundërta e poezisë, veçori e së cilës është fluiditeti, karakteri ajror.
Megjithatë ekziston një poezi e fshehtë e matematikës Po atë mund ta zbulojnë, jo shkencëtarët, po poetët. Poetët e lindur.
Numrat janë një nga format përmes të cilave qenia njerëzore i afrohet pafundësisë. Në fakt ata zotërojnë një veti të çuditëshme: s’kanë fund.
Ato zotërojnë dy kahe: atë pozitiv dhe atë negativ që lejojnë idenë paradoksale të dy pafundësive paralele.
Ato mund të jenë imagjinarë si rrënja katrore e një numri negativ, pra, i lenë shteg fantazisë. Poezia është e tillë, po pasqyron edhe realitetin. Të shndërruar, të sublimuar, kurrë të fotografuar, po prapëseprapë si pikënisje. Si aeroporti për pilotët.
Tani t’i rikthehemi vëllimit të Mimozës, errësirës së ndritshme të tij, të gjejmë në këtë errësirë yjet – e vegjël dhe të mëdhenj – të fjalëve.
Mimoza është një lëvruese e lirikës së mendimit, ndjenja në poezinë e saj sublimohet, kristalizohet në mendim. Gjithashtu kjo autore e çmon vlerën e fjalës.
Në këtë vëllim janë shtuar krijimet e shkurtra, çka dëshmon për koncentrim të mendimit.
Konçiziteti i autores shkon deri te strofa dyvargëshe, distiku. Ka gjithashtu shumë vjersha prej katër a pesë vargjesh.
Te ky vëllim gjejmë detaje çuditërisht konkrete.
Po edhe metaforat elitare dygjymtyrëshe të dashura për Mimozën.
Gjejmë një Mimozë mendimtare, medituese që synon të eksplorojë lartësitë, thellësitë.
Po edhe një heroinë lirike që sublimon mikrokozmosin e familjes ku gjenden ende thellësi të pazbuluara të ndjenjës.
Në vëllimin e saj të mëparshëm Mimoza na ishte shfaqur kryesisht si nënë. Si nënë e një djali të rritur për të cilin është njëkohësisht edhe shoqe. Po edhe si emigrante. Si emigrante që lëkundet midis dy vendeve, atij që e lindi dhe atij që e priti. Duke shtuar edhe një vend të tretë, atij që priti djalin e saj. Megjithatë poetesha nuk shfaqet si kozmopolite. Ajo kalon nëpër përvojën e kombit ku ka rrënjët për t’u bërë në mënyrë ideale qytetare e botës. Ajo nuk e mohon asnjë herë vendin e vet të lindjes. Nuk e idealizon si nacionaliste, po s’ia harron kurrë vlerat. E tillë vazhdon të jetë te ky vëllim, duke shkruar lirika malli dhe mungese, duke rikrijuar një copëz Shqipërie në emigracion.
Mimoza lëvron vargun e lirë, varg me shtrirje ndërkombëtare, çka e lejon të shprehet edhe italisht.
Nuk është e lidhur, si shumë poetë të atdheut të vet, me poezinë popullore. Nuk mbështetet te metrika e pasur e letërsisë shqiptare, as në mundësitë eufonike që do t’i krijonte rima për efekte ëmbëlsie dhe ashpërsie.
Megjithatë ka një ritëm të vetin, ritmin e mendimit (dhe të ndjenjës që fshihet prapa velit të mendimit). Leksiku i saj është i pasur, shkon nga elitarizmi tek thjeshtësia dhe e kundërta. Ajo shfrytëzon edhe mundësitë fjalëformuese të shqipes për të krijuar fjalë kompozita.
Në këtë vëllim është thelluar prirja e Mimozës drejt problematikës ekzistenciale: heroinën lirike e shqetëson kuptimi i jetës, raporti midis së mirës dhe së keqes, jetës dhe vdekjes, ëndrrës dhe realitetit, së kaluarës dhe së ardhmes. Atë e karakterizon guximi, po edhe frika (njerëzore). Ajo përjeton mallin për rininë, po tek ajo është e pranishme edhe rinia e përjetshme e poetëve si dëshmojnë poezitë “Ditëlindjes”, “Bijë pasioni”, “Kureshtare’, “Lind në çdo moment”.
Familja dhe dashuritë familjare përbëjnë për heroinën lirike një spirancë tek e cila ajo mund të kapet në detin e jetës, siç e shprehin poezitë që ajo i kushton bashkëshortit, motrës së madhe, të birit, vëllait dhe nipçes. Tema të përjetshme, po që poetesha mbruhen në mënyrë të re. E veçantë është vjersha për shokun e jetës “Puthmë fort” e cila nis me një pyetje retorike që pikon ndjenjë “Sa kohë e mbaj frymën/ kur më përkëdhel, i dashur?” Vazhdon me metaforën e “kështjellës” së krahëve (një nga metaforat dygjymtyrëshe të dashura për Mimozën, po që ngjan në kontekst befasuese, meqenëse zakonisht një simbol i tillë përdoret për të ashtuquajturat tema të mëdha, po autorja e ka zgjeruar dhe lartësuar mikrokozmosin e dashurisë).
Fundi i vjershës është gjithashtu shumë shprehës në thjeshtësinë e vet (Në se ndihem e trishtuar, afromë një kafe … e në se jam e lumtur / PUTHMË FORT/ për të qëndruar e lumtur).
Gjërat e vogla të jetës së përditshme partizohen nga autorja: një gjest i thjeshtë kujdesi, të bërit e kafes, si edhe një puthje e cila ka qenë kënduar shpesh nga poetët, e shoqëruar me epitete, e sublimuar në simbole e metafora nga më të çuditshmet, po tek e cila heroina lirike sheh kryesisht një moment përjetimi të ndjenjës së rrallë të lumturisë, nëpërmjet afrimit që shpreh vazhdimësinë e dashurisë.
Duket se poetesha e sheh lumturinë në thelb te një ndjenjë e madhe siç është dashuria e vërtetë dhe përjetësimit të saj përmes fëmijëve (që përmenden në poezi), po edhe te gjërat e vogla të jetës së përditshme që fitojnë kuptim të thellë.
Lirikat për dashurinë erotike nuk janë të shumta tek Mimoza, po janë të thella. Ajo është një nga poetët e rrallë që i këndon dashurisë bashkëshortore si, dëshmon edhe vjersha tjetër plot me ngrohtësi lirike “Re e bardhë”.
Heroina lirike ka gjithashtu mënyrën e vet të të kënduarit edhe dashurive të tjera familjare siç ndodh me lirikën që ajo i kushton motrës së madhe, që shihet nga poetesha edhe si nënë. Dashuria e tyre reciproke prej motrash e ndihmon poeteshën të ndihet përsëri e re, përsëri fëmijë (për të gjithë botën mosha ime ka thinja/ Për të mbeti ÇUPËLINË).
Me vëllanë që e thërret me llagap përkëdhelës “vëllaçko” ajo ndihet “si pjesë të një trupi”. Paradoksalisht autorja është “mamaja vogëlushe” që përqafon “fëmijën burrë”. Prindërit përkufizohen me një metaforë të goditur “Në tokë dhe në flakë DY PEMË/ Nga dielli shënuar”.
Metafora e pemës është njëra nga fjalët çelës të këtij vëllimi. Në vjershën “Popujt” gjejmë këtë pohim në formë aforizmi “E vërteta e pemës është brenda saj”. Ideja që buron pashmangësisht nga poezia është kjo: vetëm dashuria lind krijesa të bukura (Nëse ndodh se duhet të ndodhë/ është thjesht një pemë. Që mbijeton. Pa emocione … Nëse ndodh me dashuri është një pemë e bukur”). Edhe lumi kur “derdhet në det”, sipas poeteshës, “Nuk mund të marrë me vete pasqyrimet e pemeve”, pra, i përket tashmë një kohe tjetër që s’mund ta fshijë nga kujtesa të parën.
Te “Moment agu” pas “ngjyrave” që “përgatit qielli/ Piktor i dehur” vjen çasti kulmor: zgjimi i pemëve, që simbolizon përtëritjen e amshuar të natyrës.
Në vjershën “Buzëqeshja e nipçes” shkrihen e sotmja dhe e ardhmja . Buzëqeshjen e fëmijës – simbol të së ardhmes – heroina e “bën të fluturojë”. Edhe ajo është një gjyshe me shpirt të ri që “nuk rreth kurrë së ëndërruari” dhe në “VARKËN E SAJ TË NOES” strehon “Universin” që “xixëllon”. Këtu poetesha përtërin një simbol biblik që i përshtatet kohës sonë kaotike duke i kundërvënë kaosit, përmbytjes simbolike të vlerave, shpresën. Pra përsëri mikrokozmosi njerëzor shkrihet në makrokozmosin.
Më e ngrohtë dhe intime është “Puthjet fluturuese”.
Poetesha shkruan vargje të ndjera për atdheun, pa shfrime të papërmbajtura ndjenje, po edhe pa retorikë, me një koncentrim të thellë mendimi (Frymon dritarja e lindjes/ është kaq e goditur ky horizont …/ Kur dua ta përshëndes, pranvera mbërrin …/ Jam foshnja që gjiun e nënës kërkoj) te poezia “Vendit ku u linda”.
Malli thellohet, lirizmi theksohet te vjersha “Përveç meje”, përmes gjetjes poetike të rrezes “që përshkon retë”. Këtu mund të nënvizojmë dy vargje të një bukurie të rrallë “Solli gjithçka nga vendlindja kjo rreze/ Përveç meje”.
Atdheu konkretizohet edhe përmes “shtëpisë së fëmijërisë” ku detajet konkrete si “kukullat prej lecke” shkojnë krahas “dritareve” “prej librash”, “dyerve” të “diellta”.
Një tjetër fjalë çelës në vëllim është fjala “shtëpi” krahas fjalëve “dritare” dhe “ag” (poetesha e thërret agimin me fjalën e shkurtuar).
“Shtëpia” është strehë, simbol i familjes, i vendlindjes. “Dritaret” dhe “agimi” shprehin “etjen për pafundësi” të poeteshës, etjen për dritë, besimin në jetë.
Shumë vjersha në këtë vëllim marrin titullin nga terma abstrakte si “Vetmia”, “Kurajo”, “Frika”, nganjëherë kanë një titull prozaik, gati shkencor si “Natyra dhe ligjet e saj” (!) (megjithatë vjersha është një lirikë filozofike, aspak prozaike).
Poetesha manovron me drejtshkrimin, përdor germat kapitale për të nënvizuar fjalë-çelësa, përdor kllapat.
Edhe sintaksa e autores është e veçantë, e pasur me fjali mungesore.
Spikasin metaforat dygjymtyrëshe “penel dashurie”, “kështjellën e krahëve”, “mantel zjarri”, “fytyra drita – luksi”, “ethet e lakmisë”, “shkëlqim fjale”, “qerpik të rrugës”, “hark ngjyrash”, “mantel zjarri”, “Vesë shpirti”, “ulërima shpirti”, “vallëzim resh”.
Mbi të gjitha sundon kryemetafora “vallzim i bukës” që poetesha ëndërron t’ua shpërndajë fëmijëve të gjithë botës që të mos mbeten “të uritur “. Ajo ëndërron ta shndërrojë Tokën në një “tavolinë dashurie” (“Gëzuar 2020!)
Po kjo mbetet thjesht një ëndërr fisnike siç e tregon mënyra kushtore (nuk do të mbetej, do të kishin zbritur).
Heroina lirike përjeton edhe vetminë, edhe frikën siç tregojnë lirikat plot dhimbje (“Vetmia”, “Vetmia e madhe”, “Frika”).
Pra ajo nuk shtiret, është njerëzore e megjithatë e ruan si një zjarr të brendshëm optimizmin, madje me një guxim të paparë kërkon si Napoleoni dikur, “të fshijë” “nga fjalori” “fjalën e pamundur”.
Poetesha gërmon në thesarin e fjalëve. Krahas metaforave gjen epitete që janë edhe ato befasuese (puthjet fluturuese, shikimi i ngjyrosur, veshje qumështore, shikim të kaltër – gjelbërosh).
Gjen edhe oksimore (shi dielli), edhe sinestezi (buzëqeshje e kuqe, parfumon dritë).
Po krahas këtij elitarizmi figurash gjejmë edhe ngritjen në lartësi poetike të sendeve krejt të zakonshme dhe në dukje prozaike të jetës. Të tilla janë fasulet e vjershës omonime (megjithatë, një fëmijë si autorja vogëlushe e dikurshme mund të tërhiqet ndaj tyre, ngjyrave të tyre të shumëllojshme, ngjashmërisë së tyre me syrin, me rruazat, t’i besojë shpjegimet poetike që i jep mamaja sikur “një zog i vizaton” “me sqep”). Dhe ato janë edhe simbol i gjellës së varfër të shqiptarëve të kohës së fëmijërisë së autores. Poetesha zbulon poetiken edhe te autobuzi (“Autobuzit të rinisë sime”) të cilin e sheh si “shtëpi udhëtuese” duke iu rikthyer fjalës çelës “shtëpi” edhe te biçikleta, duke i parë këto si simbole të lëvizjes dhe të komunikimit midis njerëzve. Heroina lirike nuk ngurron të huazojë nga matematika fjalorin e saj të ftohtë dhe të përpiktë (“ekuacion”, “drejtkëndësh”, “segment”, “vëllim”) dhe me një alkimi të çuditshme ta shndërrojë në poezi ekuacion i bekuar (“Rrahjet”), “ekuacion fluturimi” (“Kujtesë”), drejtkëndësh i errët (“Vizitë mjekësore”).
Ajo madje ka arritur të poetizojë edhe rrënjën katrore (“Si mund të futet/ logjika në ETHET E LAKMISË?/ Aq sa mund të quash racionale/ rrënjën katrore të dyshit?”. Poeteshës i duhet iracionalja e numrave për të deshifruar iracionalen e marrëdhënieve njerëzore nga buron antiteza (sa më i LARTË / qyteti vertikal,/ aq më shumë i sëmuri/ ilaçin pret …). “Ethet”
Pranë patosit lirik të poezisë dinamike dhe rebele të Mimozës, ndeshim edhe patosin humoristiko-satirik me të cilin ajo skicon profile midis vizatimit dhe karikaturës njerëzish të çnjerëzuar si njeriu bosh që “nuk ndryshon dot atë që s’ka/ Por ta fshehë mundet. Si segmenti pafundësinë” dhe “pulson në detin e jetës: aisberg i pamatshëm./ Poshtë ujit: ZBRAZËTIA ose “njeriu virtual”, krijesë moderne që është “PA TINGULL FRYME”, që “me një dorë jeton”, “një boshllëk” i veshur me asgjë” ose “Kopraci”, një koprac modern edhe ky, ndryshe nga Harpagoni klasik që ka si “veti” të “shpirtit të tij”, “frikën nga mjerimi” dhe s’njeh kurrë “kohën e gëzimit”, ngaqë e shtyn gjithnjë për të nesërmen, pafundësisht e largët siç është e pafund lakmia e tij, për të përfunduar në “udhëtimin e fundit” “pa bagazh. Pa timon. I pasur. I vdekur” (të vihen re fjalët e shkurtëra që pasojnë njëra tjetrën si goditje për të arritur kulmin në epitetin e fundit që e shndërron në realitet një “vdekje në të gjallë”).
Poezia e Mimozës nuk është aq një poezi auditive sa një poezi vizive. Ndonëse konkretja dhe abstraktja në këtë poezi alternohen, botës poetike të autores i japin ngjyrë metaforat me bazë zjarrin që shprehen në fjalët zjarr, flakë, diell dhe metaforat “e lëngëta” që lidhen me ujin, burimet, rrjedhat e tij. Vetë poetesha e sheh veten ai “një pikë ujë”, një “pikë ujë”.
Në poezinë e kësaj autorejeve që “nuk ndryshon dot rrjedhën e lumit” po “nuk dorëzohet” ndërthuren agimi “agu” që është për të tepër i dashur si simbol jete dhe rilindjeje të përhershme, muzgu dhe nata, pranvera dhe vjeshta. Poezisë së Mimozës nuk i mungojnë edhe aromat, “të lumturat aroma, që ndeshim te “Autobuzit të rinisë sime”, “të bukës, vajit e qepës/ të rakisë e dashurisë/ të qumështit të nënës, luleve e djersës”, të “djersës magjike” të punës dhe lëvizjes që takohet te “Biçikleta ime”, të algave te “Endërruesja”, të “gjetheve të ullinjve” te “Erëmoj”.
Palitra e poeteshës ka mjaft ngjyra. Pranë “jo-ngjyrave”, së bardhës, së zezës, ngjyra antitetike që shkrijnë a thithin të tjerat, gjejmë të gjelbrën, të kuqen, të kaltrën, gështenjën, vjollcën.
Edhe në florën e botës poetike të autores ka shumëllojshmëri dhe përpikmëri (trëndafila, kumbull, mullaga, orkide, hurmë, pjergull, luleshqerra, qershi).
Kjo florë risjell me një konkretësi piktori kryesisht pejsazhin e vendlindjes dhe kujtimet e fëmijërisë, të lidhura me këtë pejsazh. Nuk mungon edhe valenca simbolike.
Te fauna mbizotërojnë zogjtë (dallëndyshet, shqiponjat, bilbilat, mjellmat), shfaqen në të rrallë ujqit, një merimangë, një peshk.
Mimoza e ka pasuruar poetikën e saj duke i qëndruar besnike vetvetes. Ajo duhet t’i ruhet vetëm një rreziku, dehjes nga figurat.
Si lexuese dhe kritike kam marrë në dorë me respekt dhe dashuri buqetën e vargjeve të saj të lidhur me një “fjongo mirënjohjeje”. Po ua kaloj lexuesve të tjerë.
Prof. Dr. Klara KODRA
